Harlingen (Fries: Harns) is een gemeente in de Nederlandse provincie Friesland.
Aangrenzende gemeentes zijn Franekeradeel in het noordoosten en Súdwest Fryslân in het zuiden.
Taal en Dialect
Het Fries wordt wel op de Harlinger scholen onderwezen, maar weinig gesproken. Het is dan ook niet verbazend dat het met het Fries in Harlingen slecht is gesteld. Het Harlingers wordt meer gesproken, maar over het algemeen blijft de Nederlandse taal het meest gebruikt. In de gemeentelijke dorpjes Midlum en Wijnaldum en de buurtschap Foarryp wordt het Fries wel veel gesproken. De vaarten en kanalen rond Harlingen hebben ook Nederlandse namen en geen Friese. Harlingen is daarmee de enige gemeente in het Friese taalgebied die niet verfriest.
De Harlinger Regionale Scholengemeenschap Simon Vestdijk heeft een ontheffing aangevraagd voor het verplicht stellen van het Fries op de middelbare scholen in het Friese taalgebied. Het heeft aan de leerlingen en ouders een enquête voorgelegd waarin gevraagd werd naar de taalsituatie thuis en of men bezwaar had tegen het verplicht onderwijzen van de Friese taal.
Geschiedenis
Het valt nu bijna niet voor te stellen dat op de plaats van ?t Hofhuys 2000 jaar geleden al mensen woonden. Op een stuwwal leefden zij als agrariërs, die met mest en afval de terp Almenum hebben gevormd. Op deze terp werd in 777 de eerste houten Christenkerk in Friesland gebouwd. In 1200 werd deze kerk in steen vervangen als st michaelskerk
Pas rond de 11e en 12e eeuw krijgt het land een gesloten kustbedijking
Harlingen ontstaat dan als een niet opgehoogde handelsnederzetting, aan de monding van een waterloop die uitmond in de zee-arm Almere.
Tijdens de 12e eeuw slaat het water uit de Noordzee stukken veen tussen Friesland en Holland weg. Hierdoor wordt de Almere vergroot tot de Zuiderzee.
In 1237 vergaat het land tussen Westergoo en Vlieland en Terschelling. Met de Sint Luciavloed op 13 dec in 1287 komt Harlingen aan zee te liggen, waarmee de handelsmogelijkheden gunstig worden. In 1234 worden aan Harlingen stadsrechten verleend, een teken dat de plaats dan blijkbaar reeds van belang is.
Hoewel tot het verschijnen van het oudste kaartmateriaal van Jacob van Deventer uit 1569 over de omvang en ontwikkeling geen concrete feiten bekend zijn, lijkt het aannemelijk dat de waterloop, de huidige Voorstraat, het hoofdelement van de nederzetting vormt. Parallel daaraan zijn dan de Noorderhaven, de Lanen en de Schritsen ontstaan. De dwarsverbindingen zijn steegjes en straatjes, die nergens in elkaars verlengde liggen.
Binnen de omwalling die gevormd wordt door de huidige Noorderhaven, de Heilgeweg en de Schritsen wordt in 1502 aan de westzijde van de nederzetting een vierkante dwangburcht of blokhuis opgenomen ter verdediging van Harlingen als toegangspoort tot Friesland en Groningen vanaf de zee. Met de aanleg van een noorderhoofd 500 m en een zuiderhoofd 833 m krijgt Harlingen een buitenhaven.
Tot dan is Harlingen voor regionale begrippen een kleine stad. De naburige steden Bolsward en Sneek zijn bijvoorbeeld aanmerkelijk groter.
Ruim een eeuw later is Harlingen echter twee maal zo groot als deze steden en is het de tweede stad van Friesland. Vlaamse ballingen vestigen zich rond 1579 in Harlingen.
De explosieve ontwikkeling hangt samen met de handel over zee. Voor de grotere schepen vormen de Oostzeehavens een bestemming van betekenis. Verder is de handel met Duitsland en Engelenad van belang. Harlingen fungeert in de handel als doorvoerhaven voor Amsterdam dat over de Zuiderzee bereikbaar is.
De vergroting van de Noorderhaven 1578 en de aanleg van de Zuiderhaven 1598 vormen belangrijke onderdelen binnen de staduitbreidingen. Rondom de havens komen koopmanswoningen, pakhuizen, opslag en werfterreinen tot stand, terwijl binnen de uitbreidingen ook veel arbeiders woningen worden gebouwd. Tevens wordt de nederzetting Almenum binnen deze uitbreidingen opgenomen.
Een gordel van vestingwerken, die in de jaren 1570-1580 wordt aangelegd, begrenst de stad. Vijf landpoorten en een waterpoort maken deel uit van dit verdedigingsstelsel.
De economische bloei zet zich in de 17e eeuw voort. Naast de bestaande handel en visserij komt ook de walvisvaart tot ontwikkeling. Verder vormt de verplaatsing van de Friese admiraliteit uit Dokkum naar Harlingen een uitbreiding van de havenfunctie. Aanvankelijk bestaat de vloot slechts uit 5 schepen, maar in verband met de Engelse zee-oorlogen neemt deze vloot gestaag toe. Het brengt veel werf-activiteiten met zich mee, die plaats vinden aan de Zuiderhaven, de thuishaven van de vloot. De Noorderhaven wordt de aanlegplaats van de handels vloot.
Onder invloed van de handel komen binnen de stad vele vormen van nijverheid tot bloei. Bekent zijn zoutziederijen, bierbrouwerijen, touwslagerijen, steenbakkerijen en houtzagerijen. Een deel van deze veelal kleinschalige industrieën is verspreid door de gehele stad en gelegen op de binnenterreinen, terwijl uit oogpunt van brandgevaar in de meer perifere delen van de uitbreidingen van de houtzagerijen en scheepswerven worden gevestigd. De steenbakkerijen en de kalkovens liggen zelfs buiten de vesting, aan de Franekervaart.
Het kadastrale minutenplan uit 1827 geeft een beeld van Harlingen in de structuur zoals die na de 16e eeuwse stadsuitbreidingen ruim twee eeuwen heeft bestaan. De stad vertoont relatief weinig verschil met de kaart van 1664 van Scotanus, wat kenmerkend is voor de minder florisante tijd in de voraf gaande eeuwen. De open gebieden op de kaart zijn nog steeds open. In Almenum is zelfs een teruggang van bebouwing te zien. Te zien is dat de vestingswerken sinds de aanleg nagenoeg onveranderd zijn gebleven.
Hierin komt in de 19e eeuw verandering. Omdat de vestingswerken overbodig geacht worden ktijgt Haarlingen van rijkswegen toestemming delen te slopen.
In 1835 worden de stadspoorten gesloopt en vestingsgrachten en vestingswallen deels gedempt. Houten ophaalbruggen worden vervangen door ijzeren draai- of ophaalbruggen. Dit biedt ruimte aan nieuwe structurele plannen. Allereerst wordt rond 1850 de Dokhaven gegraven. Vervolgens start men met de aanleg van de spoorlijn en bouwt ten zuiden van het Zuiderbolwerk een station, terwijl het eindpunt van de lijn ten westen van de Dokhaven komt te liggen.
De nieuwe Willemshaven zorgt voor sterk stijgende activiteiten. De scheepvaart onderhoudt handel en vaste lijndiensten met Londen en Hull, terwijl de spoorlijn aan de haven doorvoer naar het achterland als Groningen- Hamburg mogelijk maakt. Stoomboten verzorgen tevens een vaste verbinding naar Vlieland en Terschelling.
Echter worden de hoge verwachtingen niet helemaal waargemaakt. De vraag vanuit Engeland zet niet door en aan de Oostzeehandel komt definitief een einde, als in 1877 Amsterdam via het Noordzeekanaal voor grotere schepen bereikbaar wordt. Harlingen mist dan zijn overslag naar Amsterdam.
Voor nieuwe ontwikkelingen is in het centrum weinig ruimte en blijven daarom achterwegen. Grootschalige ontwikkelingen, kenmerkend voor de 19e eeuw, vinden plaats in de periferie van Harlingen. Zo wordt aan de oostkant van Almenum in 1857 een gasfabriek met gashouder gebouwd. 171 Straatlantarens laten hun licht schijnen over Harlingen.
Niet industrieele bebouwing wordt binnen Almenum gerealiseerd langs de Hofstraat.
In 1870 wordt een omvangrijk klooster anex pensionaat gesticht. Dergelijke gebouwen komen aan het eind van de 19e eeuw ook aan de noordkant van de zuiderhaven tot stand met de bouw van een neo gotische kerk. Ook wordt een Hogere Burgerschool gebouwd op de plaats van de vroegere admiraliteiten.
Ook de open plekken ten zuiden en ten westen van de Zuiderhaven worden bebouwd met een ziekenhuis, een visafslag, slachterijen, loodsen en een vuurtoeren.
Opvallend is dat de scheepswerf aan de Zuiderhaven uit de gouden eeuw tot eind 20e eeuw hier behouden blijft.
